Phú Thọ – mảnh đất cội nguồn thiêng liêng của dân tộc Việt Nam – từ ngàn đời nay đã được tôn vinh là nơi khởi nguồn của văn minh lúa nước, là cái nôi của Nhà nước Văn Lang, là trung tâm tụ hội của tinh hoa văn hoá dân tộc. Dưới chân núi Nghĩa Lĩnh, nơi hội tụ linh khí đất trời, những giá trị văn hoá vật thể và phi vật thể đã được kết tinh, lưu truyền qua hàng nghìn năm lịch sử. “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ” và “Hát Xoan Phú Thọ” được UNESCO ghi danh là di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại – đó không chỉ là niềm tự hào, mà còn là minh chứng về sức sống trường tồn của văn hoá Đất Tổ trong dòng chảy văn minh Việt. Bên cạnh những giá trị tinh thần ấy, Phú Thọ còn lưu giữ một kho tàng văn hoá ẩm thực phong phú, độc đáo, phản ánh bản sắc, tri thức và tâm hồn con người nơi cội nguồn dân tộc.  

        Ẩm thực Đất Tổ không chỉ đơn thuần là việc ăn uống – mà là một hình thái văn hoá sống động, nơi giao thoa của vật chất và tinh thần, của truyền thống và sáng tạo, của lao động và tín ngưỡng. Trong văn hoá người Việt, “ăn” không chỉ để sống, mà là cách thể hiện nhân sinh quan, đạo lý và triết lý sống. Từ bữa cơm gia đình đến mâm cỗ lễ hội, từ những món ăn dân dã đến đặc sản địa phương, tất cả đều thể hiện quan niệm sâu sắc về sự hài hoà âm – dương, về tình thân, về lòng hiếu khách và đạo lý “uống nước nhớ nguồn”. Chính vì vậy, ẩm thực không chỉ là nhu cầu vật chất, mà là phương tiện biểu đạt văn hoá, là “cầu nối” để du khách cảm nhận tâm hồn Việt qua hương vị quê hương.

        Với vị thế trung tâm của vùng trung du Bắc Bộ, Phú Thọ hội tụ nhiều điều kiện thuận lợi về tự nhiên, văn hoá và con người để phát triển ẩm thực thành một nguồn lực quan trọng trong phát triển du lịch bền vững. Trong bối cảnh hợp nhất không gian phát triển tỉnh Phú Thọ mới, giá trị văn hoá ẩm thực Đất Tổ được mở rộng và lan toả, tạo nên một tam giác ẩm thực di sản – nơi cội nguồn, bản sắc và sáng tạo cùng hội tụ, mở ra hướng đi mới cho du lịch văn hoá vùng trong kỷ nguyên hội nhập.

        Văn hoá ẩm thực Phú Thọ – Cội nguồn ẩm thực Việt Nam

       Phú Thọ được xem là trung tâm khởi nguyên của văn hoá ẩm thực dân tộc Việt, nơi mỗi món ăn đều gắn liền với huyền thoại, lịch sử và tín ngưỡng của dân tộc. Câu chuyện Lang Liêu dâng bánh chưng, bánh giầy cho vua cha không chỉ là truyền thuyết dân gian mà là tuyên ngôn văn hoá của dân tộc Việt – khẳng định triết lý “thiên – địa – nhân” hoà hợp, đề cao lao động, tri ân đất trời và tổ tiên. Từ đó, hai món bánh ấy trở thành biểu tượng của sự no đủ, hiếu thảo và niềm tin vào chu kỳ sinh sôi của sự sống.

      Ẩm thực Phú Thọ là sự kết tinh của lao động nông nghiệp và tri thức dân gian. Từ hạt gạo, củ khoai, ngọn rau, con cá, người dân nơi đây đã sáng tạo nên những món ăn vừa giản dị vừa đậm đà hương vị quê hương như cơm nắm lá cọ, thịt chua Thanh Sơn, cá lăng sông Đà, rau sắn muối chua, gà nhiều cựa Tân Sơn, hay những món bánh dân dã như bánh tai, bánh tẻ, bánh gai, chè lam, bánh nẳng… Mỗi món ăn mang theo ký ức của ruộng đồng, sông suối, núi rừng, là câu chuyện kể về sự cần cù, sáng tạo và tấm lòng hiếu nghĩa của con người Đất Tổ.

       Ẩm thực Phú Thọ còn gắn liền với tín ngưỡng và lễ hội. Trong các dịp Giỗ Tổ Hùng Vương, lễ hội làng hay Tết cổ truyền, mâm cỗ dâng cúng tổ tiên không chỉ là nghi thức ẩm thực, mà còn là biểu hiện của đức tin, lòng tri ân và tinh thần cộng đồng. Mâm cỗ ấy là sự hoà quyện giữa vật chất và tâm linh – giữa món ngon và niềm thành kính, giữa hương vị và cảm xúc. Chính trong những không gian ấy, ẩm thực trở thành ngôn ngữ văn hoá của lòng biết ơn và sự gắn kết con người.

       Đặc biệt, trong thời kỳ hiện nay, ẩm thực Phú Thọ đã được nâng tầm trở thành sản phẩm du lịch và kinh tế văn hoá. Nhiều đặc sản truyền thống được chuẩn hoá, thương hiệu hoá theo chương trình OCOP, tiêu biểu như thịt chua Thanh Sơn, rượu nếp men lá, chè Long Cốc, bưởi Đoan Hùng, cá sông Lô, gà nhiều cựa Xuân Sơn… Những sản phẩm này không chỉ mang lại thu nhập cho người dân mà còn góp phần quảng bá hình ảnh Phú Thọ như vùng đất của hương vị di sản và văn hoá cội nguồn. Khi ẩm thực trở thành điểm nhấn trong hành trình du lịch, du khách không chỉ đến để chiêm bái, tham quan mà còn để “nếm” văn hoá – thưởng thức món ăn như một cách cảm nhận tinh thần Đất Tổ.

       Hoà Bình – Bản sắc văn hoá ẩm thực Mường với triết lý hoà hợp

      Ẩm thực vùng đất Hoà Bình là tinh hoa văn hoá Mường cổ, thể hiện triết lý sống hoà hợp giữa con người với núi rừng. Người Mường tin rằng mỗi món ăn là một câu chuyện kể về đất, về nước, về tình người. Trong bữa cơm Mường, cơm lam, cá suối nướng, thịt lợn mán, măng rừng, rau dớn, rêu đá, rượu cần không chỉ là món ăn mà còn là biểu tượng của tri ân và đoàn kết. Cách chế biến giản dị, nguyên sơ nhưng tinh tế – không dùng nhiều gia vị mà giữ nguyên hương vị tự nhiên – phản ánh quan niệm “ăn thuận theo tự nhiên để giữ sức khoẻ và sống lâu bền”.

Ẩm thực vùng đất cổ Hoà Bình gắn liền với nền văn hoá khảo cổ với nhiều nghi lễ và lễ hội Mường, nơi ăn uống trở thành nghi thức thiêng liêng gắn kết cộng đồng. Khi nâng chén rượu cần, người Mường không chỉ cùng nhau uống mà cùng nhau sẻ chia, gắn bó, khẳng định tình làng nghĩa xóm. Chính vì thế, du khách đến với Hoà Bình không chỉ để thưởng thức món ngon, mà để được “ăn bằng tâm hồn” – được sống trong không gian văn hoá ấm áp, chân thật, đầy tính nhân văn. Ẩm thực Mường vì vậy không chỉ là sản phẩm, mà là trải nghiệm văn hoá sống động, mang đến chiều sâu cảm xúc cho du khách trong hành trình khám phá vùng di sản.

         Vĩnh Phúc – Ẩm thực giao thoa, sáng tạo và hiện đại

        Nếu Phú Thọ là cội nguồn, Hoà Bình là bản sắc, thì Vĩnh Phúc là biểu tượng của sự giao thoa và sáng tạo trong văn hoá ẩm thực vùng. Nằm ở cửa ngõ trung du, vùng đất Vĩnh Phúc mang trong mình cả hơi thở của đồng bằng lẫn núi rừng, tạo nên nét phong phú, đa dạng trong ẩm thực. Các món ăn như bánh gio, cá thính Lập Thạch, tương Lũng Hòa, rượu nếp Yên Lạc, chè Tam Đảo, su su Tam Đảo thể hiện sự khéo léo và tư duy sáng tạo của người dân.

       Đặc biệt, tại Tam Đảo, văn hoá ẩm thực được nâng tầm thành nghệ thuật, khi du khách vừa thưởng trà trong sương, vừa cảm nhận hương vị của núi rừng và khí hậu đặc trưng. Sự kết hợp giữa ẩm thực và du lịch nghỉ dưỡng đã đưa Vĩnh Phúc trở thành điểm đến trải nghiệm ẩm thực sáng tạo, góp phần mở rộng bản đồ du lịch ẩm thực vùng trung du Bắc Bộ. Ẩm thực nơi đây vừa thanh tao, vừa gần gũi, vừa cổ truyền, vừa hiện đại – đó chính là bản sắc mới của ẩm thực sáng tạo vùng Đất Tổ mở rộng.

       Giá trị văn hoá ẩm thực Đất Tổ trong phát triển du lịch

       Ẩm thực là tấm gương phản chiếu văn hoá, là cầu nối giúp du khách hiểu và yêu vùng đất mình đặt chân đến. Với Đất Tổ, ẩm thực vừa mang giá trị vật chất – tri thức bản địa – tinh thần – xã hội – biểu tượng. Mỗi món ăn là kết tinh của môi trường tự nhiên, kỹ năng lao động, tập quán sinh hoạt và tâm thức dân tộc. Khi được khai thác hợp lý, ẩm thực không chỉ tạo ra sản phẩm du lịch hấp dẫn mà còn là phương tiện quảng bá văn hoá hiệu quả nhất.

      Văn hoá ẩm thực là một bộ phận đặc sắc trong kho tàng di sản văn hoá dân tộc Việt Nam, phản ánh sâu sắc đời sống vật chất và tinh thần của con người qua từng thời kỳ lịch sử. Đối với vùng Đất Tổ Phú Thọ – cội nguồn của dân tộc Việt Nam – ẩm thực không chỉ là phương thức nuôi dưỡng sự sống mà còn là biểu tượng của truyền thống, bản sắc và triết lý sống của người Việt. Trong tiến trình phát triển du lịch hiện nay, việc nhận diện, bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá ẩm thực của vùng Đất Tổ có ý nghĩa quan trọng trong việc định hình sản phẩm du lịch đặc trưng, tạo sức hấp dẫn và khẳng định vị thế của Phú Thọ trên bản đồ du lịch quốc gia.

      Ẩm thực Đất Tổ mang trong mình chiều sâu văn hoá và tính biểu tượng cao. Từ huyền thoại bánh chưng, bánh dày gắn với công lao dựng nước của các vua Hùng, cho đến những món ăn dân gian như cơm nắm lá cọ, xôi ngũ sắc, rau sắn muối, chè lam, canh lá đắng, hay thịt chua Thanh Sơn – tất cả đều phản ánh triết lý hài hoà giữa con người và thiên nhiên. Ẩm thực nơi đây thể hiện sự tinh tế trong cách chọn nguyên liệu bản địa, cách chế biến giản dị mà đậm đà, chú trọng đến sự cân bằng giữa hương vị, màu sắc và dinh dưỡng. Đó là sự kết tinh của tri thức dân gian, thể hiện tính cần cù, tiết kiệm, sáng tạo và tinh thần cộng đồng của người dân trung du Bắc Bộ.

       Giá trị văn hoá ẩm thực Đất Tổ còn thể hiện qua sự gắn bó mật thiết với tín ngưỡng và lễ hội truyền thống. Tại các lễ hội Đền Hùng, lễ hội làng cổ, hay hội rước voi, rước kiệu, các món ăn dân gian được chuẩn bị công phu, dâng cúng tổ tiên, thể hiện lòng biết ơn với cội nguồn dân tộc. Ẩm thực trong đời sống tín ngưỡng của người Phú Thọ vì thế không chỉ là hành vi vật chất mà là một nghi lễ thiêng liêng, mang đậm yếu tố tâm linh và nhân văn. Việc du khách được tham dự, thưởng thức và tìm hiểu những món ăn gắn với lễ hội trở thành trải nghiệm văn hoá sâu sắc, góp phần tăng tính hấp dẫn cho các sản phẩm du lịch văn hoá tâm linh của tỉnh.

        Trong không gian phát triển Phú Thọ mới, giá trị ẩm thực Đất Tổ càng được mở rộng và phong phú hơn. Sự giao thoa giữa ẩm thực vùng trung du và miền núi đã tạo nên một bức tranh đa sắc về hương vị và văn hoá. Ẩm thực Mường của Hoà Bình với cơm lam, thịt lợn mán, rượu cần; ẩm thực miền Tam Đảo – Vĩnh Phúc với rau su su, gà đồi, bánh trùng mật; cùng ẩm thực Đất Tổ – Phú Thọ đậm đà bản sắc dân tộc hợp thành một không gian văn hoá ẩm thực vùng Đất Tổ mở rộng, đầy tiềm năng phát triển du lịch trải nghiệm, du lịch cộng đồng và du lịch sinh thái. Sự liên kết vùng này không chỉ tạo điều kiện cho việc quảng bá, trao đổi sản phẩm ẩm thực mà còn thúc đẩy hình thành chuỗi giá trị du lịch ẩm thực giao thoa, nâng cao thương hiệu du lịch khu vực trung du Bắc Bộ.

        Bên cạnh giá trị văn hoá và lịch sử, ẩm thực Đất Tổ còn chứa đựng giá trị kinh tế – du lịch rõ nét. Nhiều món ăn truyền thống của Phú Thọ đã trở thành đặc sản nổi tiếng, góp phần quảng bá hình ảnh địa phương và mang lại thu nhập cho cộng đồng. Các sản phẩm như thịt chua Thanh Sơn, bánh tai, tương làng Bợ, chè Long Cốc, rượu nếp nương Tân Sơn, hay các món ăn chế biến từ sản vật OCOP đã và đang trở thành nguồn lực phát triển du lịch ẩm thực bền vững. Thông qua hoạt động du lịch, các làng nghề, cơ sở chế biến, hộ kinh doanh địa phương được khuyến khích gìn giữ bí quyết gia truyền, đồng thời đổi mới phương thức phục vụ phù hợp với du khách trong thời kỳ hội nhập.

       Tuy nhiên, việc khai thác giá trị văn hoá ẩm thực Đất Tổ trong du lịch hiện nay vẫn còn nhiều việc phải hoàn thiện như: hoạt động quảng bá chưa tương xứng với tiềm năng; sản phẩm du lịch ẩm thực còn đơn điệu; công tác đào tạo nguồn nhân lực phục vụ du lịch ẩm thực chưa được chú trọng; sự liên kết giữa nghệ nhân, cộng đồng và doanh nghiệp chưa được gắn kết. Vì vậy, cần có các giải pháp đồng bộ nhằm bảo tồn và phát huy giá trị này một cách bền vững, trong đó trọng tâm là xây dựng thương hiệu “Ẩm thực Đất Tổ – Hương vị cội nguồn”, đẩy mạnh liên kết vùng, phát triển các tour du lịch trải nghiệm ẩm thực, hỗ trợ cộng đồng sản xuất sản phẩm OCOP gắn với du lịch, đồng thời nâng cao nhận thức về văn hoá ẩm thực trong phát triển kinh tế du lịch.

        Từ góc độ phát triển du lịch bền vững, có thể khẳng định rằng văn hoá ẩm thực Đất Tổ là nguồn tài nguyên văn hoá vô giá, góp phần định hình bản sắc riêng của du lịch Phú Thọ nói riêng và vùng trung du Bắc Bộ nói chung. Việc khai thác và phát huy hợp lý giá trị này không chỉ giúp nâng cao trải nghiệm của du khách mà còn tạo động lực cho phát triển kinh tế địa phương, quảng bá hình ảnh con người và văn hoá vùng cội nguồn dân tộc Việt Nam. Ẩm thực Đất Tổ vì thế không chỉ là hương vị quê hương, mà còn là nhịp cầu kết nối quá khứ – hiện tại – tương lai trong hành trình phát triển du lịch văn hoá Việt Nam.

        Giải pháp kết nối, phát huy giá trị văn hoá ẩm thực Đất Tổ góp phần phát triển du lịch Phú Thọ trong kỷ nguyên mới

        Trước hết, bảo tồn và nghiên cứu di sản ẩm thực thông qua việc sưu tầm, ghi chép, phục dựng các món ăn cổ truyền, nghi lễ ẩm thực, tri thức dân gian; xây dựng bản đồ di sản ẩm thực Đất Tổ gắn với lễ hội, di tích và làng nghề truyền thống.

        Thứ hai, phát triển sản phẩm du lịch ẩm thực đặc trưng, tổ chức tuần lễ ẩm thực di sản, lễ hội bánh chưng – bánh giầy, chợ ẩm thực OCOP, kết hợp với du lịch cộng đồng và du lịch sinh thái tại các khu, điểm du lịch nổi tiếng trong tỉnh. Đặc biệt, khai thác giá trị nhân văn trong cộng đồng ẩm thực, đầu bếp đã tôn vinh Hoàng tử Lang Liêu là Tổ nghề ẩm thực Việt Nam, từ đó xây dựng không gian ẩm thực cội nguồn gắn với truyền thuyết Lang Liêu để thu hút du khách và nghệ nhân, đầu bếp ẩm thực khắp mọi miền đến lan toả giá trị ẩm thực cội nguồn.

         Thứ ba, tăng cường quảng bá, ứng dụng chuyển đổi số xây dựng bản đồ du lịch ẩm thực Đất Tổ và định vị thương hiệu ẩm thực, với nhiều xác lập những kỷ lục về ẩm thực Đất Tổ, xây dựng bộ nhận diện “Ẩm thực Đất Tổ – Cội nguồn Việt Nam”, xây dựng nhiều câu chuyên hấp dẫn về giá trị văn hoá ẩm thực Đất Tổ để truyền tải thông điệp đến với du khách, mở rộng hợp tác quốc tế, kết nối với các lễ hội văn hoá ẩm thực trong nước và thế giới.

         Thứ tư, liên kết cộng đồng ẩm thực với hợp tác công – tư. Xây dựng mô hình “Nhà nước – Doanh nghiệp – Cộng đồng”, trong đó Nhà nước đóng vai trò định hướng và hỗ trợ, doanh nghiệp đầu tư, còn cộng đồng dân cư là chủ thể sáng tạo và lan toả bản sắc. Phát huy vai trò Hội Văn hoá ẩm thực tỉnh tạo mội trương kết nối ẩm thực OCOP Đất Tổ, liên kết các hộ sản xuất, nghệ nhân và doanh nghiệp trong chuỗi giá trị du lịch ẩm thực, tăng cường khuyến khích các chủ thể tham gia cộng đồng phát triển giá trị ẩm thực cội nguồn.

         Thứ năm, tăng cường liên kết vùng và phát triển chuỗi giá trị ẩm thực du lịch liên tỉnh, hình thành mạng lưới ẩm thực di sản Phú Thọ mới với các tuyến điểm du lịch, lễ hội, sự kiện ẩm thực luân phiên nhằm quảng bá giá trị văn hoá và mở rộng thị trường khách du lịch, xây dựng hệ sinh thái ẩm thực du lịch Đất Tổ mời gọi du khách đến trải nghiệm và níu chân du khách ở lại trải nghiệm lâu hơn.

        Ẩm thực Đất Tổ là hồn cốt của văn hoá Việt Nam, là bản trường ca của ký ức dân tộc và biểu tượng của lòng biết ơn cội nguồn. Mỗi món ăn là một câu chuyện kể, một triết lý sống và một thông điệp nhân văn. Phát huy giá trị văn hoá ẩm thực Đất Tổ không chỉ là bảo tồn món ăn truyền thống mà còn là gìn giữ linh hồn dân tộc, xây dựng bản sắc và thương hiệu du lịch Phú Thọ trong kỷ nguyên mới.

        Trong thời đại hội nhập, khi du lịch trở thành cầu nối của cảm xúc và văn hoá, ẩm thực Đất Tổ – Cội nguồn Việt Nam sẽ tiếp tục lan toả như một sứ giả văn hoá, góp phần khẳng định vị thế Phú Thọ – vùng đất cội nguồn, miền di sản và trung tâm văn hoá ẩm thực của cả nước. Đó là niềm tự hào, là trách nhiệm và cũng là cơ hội để du lịch Phú Thọ bứt phá trên con đường phát triển bền vững, nhân văn và hội nhập quốc tế./.

Nguyễn Đức Hoà

– Giám đốc Trung tâm Thông tin xúc tiến du lịch Phú Thọ

– Phó Chủ tịch Hội Văn hoá Ẩm thực tỉnh Phú Thọ