Hát nước nghĩa - Xoan xưa truyền kiếp

Phường Xoan An Thái đến hát nước nghĩa tại đình Đông Chấnnăm 2014 (Ảnh tư liệu Hội VNDG Phú Thọ)

          Hát nước nghĩa là hình thức hát giao kết giữa họ Xoan với làng kết nghĩa anh em. Hát nước nghĩa phản ánh nét đặc trưng riêng có trong Hát Xoan với nội dung hát thờ thần. Thực chất của hình thức hát nước nghĩa là việc giao lưu hát Xoan của các phường Xoan gốc với các làng có liên quan trong tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương với nội dung khẩn nguyện, giao kết, cầu chúc của cư dân các làng làm nông nghiệp.

           Đây là một hiện tượng văn hóa dân gian nói chung và âm nhạc dân gian nói riêng của người Việt ở vùng đồng bằng và trung du Bắc bộ, có nội dung tín ngưỡng với mục đích thờ thần, đã tồn tại hơn 2.000 năm, từ thời các vua Hùng dựng nước. Hát Xoan được tổ chức vào mùa Xuân để đón chào năm mới, không chỉ để ca hát mà còn là để cầu trời, với nhu cầu tâm linh của đời sống người dân, cầu thần ban phát phù trợ cho dân làng tứ thời tiết lập, mưa thuận gió hòa, nhà nhà no đủ, đông đàn dài lũ, thi cử đỗ đạt, nhân khang vật thịnh, quốc thái dân an…

          Hàng năm cứ vào ngày mồng 1 tháng Giêng, các phường Xoan tiến hành làm lễ ở trước Miếu Lãi Lèn và tại đình làng mình rồi cùng nhau lên hát ở Đền Hùng; sau đó chia nhau đi hát ở các làng kết nghĩa. Hát Xoan nước nghĩa chủ yếu vào tháng Giêng, tháng Hai Âm lịch theo tục giữ cửa đình, hát vào các ngày nhất định không thay đổi. Lịch hát và các địa phương có hát Xoan, hát giữ cửa đình là tục lệ chung cho các họ Xoan.

         Truyền thuyết xưa ở làng Cao Mại, thị trấn Lâm Thao, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ kể rằng: "Vợ vua Hùng mang thai đã lâu, tới ngày sinh nở, đau bụng mãi mà không sinh được. Có một người hầu tâu với vua Hùng về nàng Quế Hoa xinh đẹp, múa hát rất hay, nên đón nàng về múa hát để làm vơi nỗi đau khi trở dạ. Giọng hát của nàng Quế Hoa trong vắt, khi cao, khi thấp như chim ca, suối chảy, tay uốn chân đưa, thân mềm như tơ, tay dẻo như bún làm mê đắm lòng người. Vợ vua Hùng mải nghe hát, xem múa quên đi đau đớn mà sinh được ba người con trai khôi ngô tuấn tú. Vua Hùng vui mừng khôn xiết, hết lời khen ngợi Quế Hoa, mời nàng dạy múa hát cho các mỵ nương. Quế Hoa thường hát chầu vua Hùng vào đầu mùa Xuân nên dân gian gọi lối hát ấy là hát Xuân, tục gọi hát Xoan”. Những điệu Xoan mê đắm từ đó cứ thế được truyền khẩu qua các đời.

         Tại đây còn có câu chuyện kể khác: “Công chúa Nguyệt Cư khi đi qua làng An Thái thì trở dạ, dân làng bèn cử nàng Quế Hoa ra hát múa cho công chúa nghe và cho các cô gái đi theo kiệu trở về Cao Mại, vừa đi vừa hát để công chúa quên đi cơn đau. Khi đến Cao Mại thì bà sinh hạ Hoàng tử”. Từ đó có tục kết nước nghĩa giữa hai làng An Thái - Cao Mại và tục các cô đào Xoan chạy hát theo kiệu của Cao Mại.

         Việc tổ chức “Hát Xoan nước nghĩa” tại đình Đông Chấn - xã Cao Mại (nay là thị trấn Lâm Thao) nhằm phục dựng tục “Hát Xoan nước nghĩa” đã có từ lâu đời của địa phương. Theo truyền thống, tục “Hát Xoan nước nghĩa” diễn ra từ mùng 3 đến mùng 7 tháng Giêng, bao gồm các hoạt động như rước lễ vật, rước kiệu, rước xôi ngũ sắc, tế lễ truyền thống, đón tiếp phường Xoan An Thái và tổ chức diễn xướng “Hát Xoan nước nghĩa”.

          Xưa kia, hàng năm, cứ vào dịp đầu xuân, tục hát cửa đình của các phường xoan ngoài việc chúc tụng, cầu nguyện các bậc thánh thần còn là cơ hội để nhân dân các làng cóa điều kiện giao lưu,kết nghĩa với nhau. Theo lệ, làng sở tại là vai anh, phường Xoan là vai em. Khi kết nghĩa rồi, cấm trai gái hai bên kết hôn với nhau vì phải coi nhau như anh em ruột. 

         Hát Xoan mang 2 thông điệp chính về văn hóa, đó là nội dung cầu chúc, khẩn nguyện và trữ tình, giao duyên. Ở Phú Thọ có 21 làng có tục Hát Xoan song chỉ có 4 làng có người đi hát: Kim Đái, Phù Đức, Thét (thuộc xã Kim Đức) và làng An Thái ( xã Phượng Lâu - thành phố Việt Trì). Bởi vậy vào mùa lễ hội, 4 phường Xoan của làng sau khi khai xuân bằng múa hát ở miếu Lãi Lèn và đình làng mình từ ngày mùng 1 đến ngày mùng 4 tết ( âm lịch), thì từ ngày mùng 5 tết các phường Xoan lại chia nhau đến hát ở các cửa đình làng bạn .

        Lệ giữ cửa đình quy ước mỗi phường Xoan có một số cửa đình chính để hàng năm đến hát thờ. Phường Xoan mời cả làng đến hát chung với nhau bằng “tục kết chạ” (nước nghĩa) anh em. Phường Xoan là em, làng sở tại là anh. Mối tình anh em này rất được trân trọng. Tục kết nghĩa cũng quy định đào, kép phường Xoan không được kết hôn với trai gái của làng mình kết nghĩa. Quy định này phản ánh tình cảm trong sáng, lành mạnh giữa đào kép phường Xoan với trai gái làng kết nghĩa.

          Mỗi phường Xoan (họ Xoan) kết nghĩa với một số làng riêng biệt:

          - Phường Phù Đức kết nghĩa với làng Tây Cốc,xã Tây Cốc, huyện Đoan Hùng; làng Tử Đà, xã Tử Đà; làng Phù Ninh, xã Phù Ninh; làng An Đạo, xã An Đạo; làng Tiên Du, xã Tiên Du, huyện Phù Ninh; làng Cổ Tích, xã Hy Cương, huyện Lâm Thao (nay là TP Việt Trì).

          - Phường Thét kết nghĩa vớilàng Tử Du, xã Tử Du, huyện Lập Thạch; làng Hoàng Chuế vàlàng Sậu, xã Kim Xá, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc

          - Phường An Thái kết nghĩa với làng Nông Trang, xã Minh Nông; làng Cẩm Đội, xã Thụy Vân; làng Dữu Lâu, phường Dữu Lâu, thành phố Việt Trì; làng Cao Mại, xã Cao Mại (nay là thị trấn Lâm Thao); làng Hữu Bổ,xã Kinh Kệ, huyện Lâm Thao; làng Thanh Mai, xã Thanh Đình, huyện Lâm Thao (nay là TP Việt Trì); làng Hương Nộn, xã Hương Nộn, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ; làng Đức Bác, xã Đức Bác, huyện Sông Lô, tỉnh Vĩnh Phúc.

          - Phường Kim Đái: Chính thức không giữ cửa đình nào mà chỉ đi hát theo các họ bạn, chủ yếu trên địa bàn huyện Phù Ninh.

          Hát Xoan vừa là sản phẩm, vừa là hiện t­ượng văn hóa dân gian đặc trư­ng của vùng đất Tổ Hùng V­­ương. Hát Xoan xứng đáng là di sản văn hóa không chỉ riêng của Phú Thọ mà còn là di sản văn hóa của cả cộng đồng dân tộc Việt Nam và cả nhân loại trên toàn thế giới. Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa hát Xoan Phú Thọ trong thời kỳ hội nhập quốc tế là việc làm có ý nghĩa to lớn góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Hát Xoan gắn với tín ngư­ỡng thờ cúng Hùng V­ương là điểm nhấn quan trọng trong đời sống tinh thần của đồng bào các dân tộc Việt Nam./.

Phạm Bá Khiêm - Hội VNDG tỉnh Phú Thọ